کتاب تولید و تجارت نوغان گیلان در مسیر جاده ابریشم پژوهش، دکتر عباس پناهی دانشیار تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی و گروه پژوهشی ابریشم، دکتر سید حسین حسینی مقدم دانشیار گروه علوم دامی و گروه پژوهشی ابریشم و نادیا ره پژوهشگر مطالعات ایران شناسی در 278 صفحه و قطع وزیری توسط انتشارات دانشگاه گیلان منتشر شده است.
تولید و تجارت ابریشم در ایران پیشینهای به ژرفای تاریخ این سرزمین دارد. بررسیها در این نوشتار نشان میدهد که بهدستآمدن نخ از کرم ابریشم وحشی در ایران قبل از ورود کرم ابریشم اهلی وجود داشته است. با این وجود بعد از گسترش کرم ابریشم اهلی در اواخر عصر باستان و بعدها در سدههای نخست هجری در جغرافیای ایران تولید نخ ابریشم در تمام منطقه بهویژه حاشیۀ جنوبی دریای کاسپین فراگیر شد. ابریشم در دورۀ صفویه بهعنوان کالایی استراتژیک مورد توجه حکومت مرکزی قرار گرفت. ابریشم همواره تأثیر بسزایی بر ساختار فرهنگی- جغرافیای گیلان داشت. تا جایی که ضمن توسعۀ ابزارهای ابریشمبافی، واژگان بسیاری در خلال تولید این کالا وارد ادبیات ایران – گیلان- شد و بهعنوان بخشی جداناپذیر از اقتصاد و فرهنگ گیلان جایگاه شایستهای بر فرهنگ مردم این پهنه برجا گذاشت.
پس از دوره شکوفایی تولید و تجارت ابریشم در عصر صفوی، به جهت آشوبهای داخلی پس از سقوط صفویان، ابریشم گیلان نیز دچار خسارتهای جدی گشت؛ اما از دورۀ ناصری صنعت ابریشم ایران تحت تاثیر نوگرایی این دوره روند رو به رشدی را آغاز نمود. ازاینرو به دستور میرزا تقیخان امیرنظام تعدادی از هنروران ابریشم کاشان برای آموزش علمی ابریشمبافی راهی استانبول شدند، در گیلان نیز مدارس ابریشم زیر نظر استادان فرانسوی تأسیس گردید و کارخانه ابریشمکشی امینالضرب در رشت راهاندازی شد. تمایل به مدرنیزاسیون در زمینه ابریشم تا اواخر قاجاریه ادامه یافت. تلاشها برای توسعه نوغانداری در دوره پهلوی با شتاب بیشتری دنبال شد؛ بهگونهای که ساختارهای سنتی تولید محصولات ابریشم در مسیر تولیدات صنعتی قرار گرفت. با دعوت از ژاپنیها برای توسعه نوغانداری، این اقدامات منجر به ایجاد مزارع بزرگ پرورش کرم ابریشم، کارگاه های پیله خشک کنی و کارخانجات نخریسی و صنایع وابسته به آن در گیلان شد. این مسیر بعد از پیروزی انقلاب طی بیش از دو دهه دنبال و منجر به خودکفایی در تولید تخم نوغان و تولید بیش از 800 تن نخ ابریشم در برخی سالها شد. اما رفتهرفته به دلیل سیاستهای ناکارآمد دولتها این صنعت هزارساله رو به افول نهاد، ولی علاقه مندی نوغانداران و شرایط اقتصادی سال های اخیر مانع از بین رفتن این میراث گیلانیان شد.
کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است. فصل اول: نقش جغرافیای گیلان در تولید ابریشم،فصل دوم: ابریشم گیلان در سفرنامههای سیاحان خارجی،فصل سوم: سرآغاز تولید و تجارت ابریشم ایران و گیلان،فصل چهارم: ابریشم گیلان از دورة باستان تا عصر صفوی،فصل پنجم: تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورۀ صفویه،فصل ششم: تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورۀ قاجاریه،فصل هفتم: مسیرهای تجارت خارجی ابریشم ایران -گیلان- از عصر صفویه تا پهلوی،فصل هشتم: تولید و تجارت ابریشم گیلان در دورۀ پهلوی،فصل نهم: تأثیر ابریشم بر روابط خارجی ایران از عصر صفویه تا پهلوی،فصل دهم: وضعیت صنعت ابریشم پس از انقلاب در ایران،فصل یازدهم: نقش فرهنگ و تخصص گیلانیان در صنعت ابریشم و سرانجام فصل دوازدهم به اسناد رویدادهای تاریخی ابریشم گیلان اختصاص داده شده است.