تاریخچه
اکوسیستم، به‌عنوان سامانه گسترده‌ای که تعامل اجزای زیست‌کره با یکدیگر و با سایر اجزای تشکیل دهنده سیستم (شامل هوا کره، سنگ کره، یخ کره، خاک کره و آب کره) است، تعریف می‌شود. مطالعات اکوسیستم، شامل بررسی فرآیندهای مرتبط با تعامل بین اجزای زنده و غیرزنده (محیط طبیعی) است. امروزه با توجه به سرعت تغییرپذیری محیط زیست، نرخ سریع نابودی گونه‌ها و همچنین تغییر ارزش‌های اجتماعی تحت تاثیر فعالیت‌های بشری در کره زمین، علاقمندی به مطالعه تغییرات آتی اکوسیستم‌ها افزایش یافته است. به دنبال بروز مشکلات زیست محیطی، اکولوژیکی و همچنین تشدید سرعت گرمایش جهانی در دهه‌های اخیر، ضرورت توجه به حفظ منابع موجود بر اساس توسعه پایدار ملموس‌تر شده است. از طرفی به دلیل افزایش جمعیت و کاهش سرانه زمین کشاورزی و آب، کاهش منابع خاک و توسعه تنش‌های زیستی در آینده، نیاز انسان به تولید غذا، پوشاک و کالا افزایش خواهد یافت. علاوه بر محدودیت های مذکور، تغییر شرایط آب و هوایی همراه با رخدادهای شدید مرتبط به آن، باعث تغییر مناطق سازگار گیاهان زراعی و عملیات زراعی لازم برای تولید محصول خواهد شد. بی ثباتی ناشی از تغییرات آب و هوایی در تولید غذا و پوشاک می‌تواند موجب تغییر ثبات اجتماعی-اقتصادی و نیز رقابت منطقه‌ای شود. این مساله ضمن تخریب بی رویه اکوسیستم، می‌تواند انواع آلودگی از منابع مختلف را ایجاد کرده و آثار زیانباری را در پی داشته باشد. از این رو، این موضوع در کانون توجه بسیاری از مراکز آموزشی و پژوهشی دنیا قرار گرفته و در مواردی در چارچوب کنوانسیونها، قوانین و مقررات خاص خود از نظر اجرایی در سطوح بینالمللی الزام آور شده است.
موقعیت جغرافیایی، وسعت و همچنین تنوع توپوگرافی، اقلیمی و خاکی باعث تشکیل انواع اکوسیستم‌ها در ایران شده است. منطقه اکولوژیکی هیرکانی یا کاسپین، یکی از این اکوسیستم‌ها است. از مشخصات اصلی منطقه اکولوژیکی کاسپین، اقلیم معتدله با بارش زیاد، حاصلخیزی خاک و فیزیوگرافی متعدد است. این خصوصیات تنوع زمین (Geodiversity) باعث تشکیل جنگلهای کم نظیری در دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز شده است. منطقه مذکور به واسطه فعالیت‌های مستقیم و غیر مستقیم انسانی، به سرعت دستخوش تغییر است.
نظر به تغییرات اقلیمی و اکولوژیکی به عنوان مهم‌ترین چالشهای پیش روی بشر در توسعه پایدار و سیاست‌گذاری‌های ملی و منطقه‌ای کشورها و همچنین نقش مشخص مناطق مرطوب و باتلاقی در انتشار گازهای گلخانه‌ای از قبیل متان، مرکز تحقیقات بینالمللی اکوسیستم کاسپین (ICCER) مشترک با مؤسسه اکولوژی و جغرافیای شینجیانگ کشور چین با هدف انجام مطالعات اقلیمی، اکولوژیکی و زیست محیطی منطقه کاسپین، تاسیس گردیده است. پیشنهاد تاسیس این مرکز مشترک، پیرو همکاری‌های مستمر فی مابین دانشگاه گیلان و مؤسسه اکولوژی و جغرافیای شین چیانگ (Xinjiang Institute of Ecology and Geography) وابسته به آکادمی علوم چین (Chinese Academy of Sciences) و تاسیس ایستگاه مطالعات اقلیمی در دانشگاه گیلان و سرمایه‌گذاری موسسه اکولوژی و جغرافیای شین چیانگ صورت پذیرفته است و تاسیس مرکز مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران (IMSRT) و آکادمی علوم چین (CAS) قرار گرفته است.
لازم به ذکر است که همکاری با این مؤسسه بین المللی از اوایل سال 2018 آغاز و پس از مشارکت دانشگاه گیلان در اجلاس اتحادیه سازمان های علمی بین المللی راه ابریشم، ارتباطات علمی دوجانبه تقویت شده است.
ضرورت و اهداف ایجاد مرکز
دریای کاسپین با طول حدود 1200 کیلومتر، عرض 435 کیلومتر، مساحت حدود 390 هزار کیلومتر مربع و حجم آبی معادل 78 هزار کیلومتر مکعب به عنوان بزرگترین دریاچه جهان شناخته می‌شود. این پهنه وسیع آبی در مجاورت رشته کوه البرز در بخش جنوبی خود، اقلیم مرطوب و منحصر به فردی را در مرکز منطقه خشک خاورمیانه و در بخش شمالی کشور ایران رقم زده است. نظر به اهمیت ویژهی این منطقه به دلایل هیدرولوژیکی، اکولوژیکی، زیست محیطی، اقلیمی و همچنین ویژگی‌های خاص اجتماعی، اقتصادی، گردشگری، ارزش‌های زمین شناختی، جایگاه بی بدیلی را در معادلات منطقه‌ای و جهانی به خود اختصاص داده است.
اهمیت دریای کاسپین و توسعه پایدار در این منطقه برای حفظ نظام اکولوژیک منطقه و حیات زیستمندان وابسته به آن، بر همگان مشخص است. صرف نظر از صنعت صید آبزیان که به طور مستقیم معیشت تعداد زیادی از خانواده‌ها در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان را تامین می‌کند، وجود جنگلهای ارزشمند هیرکانی باقی مانده از جنگلهای دوران سوم زمین شناسی (Tertiary) است که طی سال‌های اخیر به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده، از نظر زیست محیطی اهمیت مضاعفی به این منطقه بخشیده است. مساحت این جنگلها حدود 2 میلیون هکتار است. شرایط مساعد اکولوژیکی در منطقه کاسپین موجب شده است که حدود 2500 گونه علفی، 130 گونه چوبی ( 80 درختی، 50 درختچه‌ای) را در خود جای دهد و از تنوع گیاهی و جانوری قابل توجهی برخوردار باشد. این در حالی است که فعالیت‌های مخرب انسانی (شامل افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای به ویژه متان که با توسعه کشاورزی، استفاده از کود های شیمیایی و سموم دفع آفات، گسترش صنایع کوچک و بزرگ منجر که به ورود انواع آلودگی‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و غیره از طریق رودخانه‌ها به این دریا شدت یافته است) در کنار پدیده گرمایش جهانی، منجر به مشکلات جدی زیست محیطی شده و چالش بزرگی را برای توسعه پایدار منطقه ایجاد کرده است. به‌طوریکه طی چند دهه اخیر، افزایش فراوانی وقوع و تشدید پدیده‌های حدی هیدرو-اقلیمی نظیر وقوع سیل، امواج گرمایی و سرمایی، خشکسالی‌ها، نواسانات تراز آب دریا، طغیان آفات و بیماریهای گیاهی، به‌عنوان اثرات منفی پدیده گرمایش جهانی کاملا مشهود است.
از این رو، به منظور انجام پژوهش‌های علمی-کاربردی هدفمند در زمینه اکوسیستم منطقه کاسپین، ایجاد یک مرکز علمی-پژوهشی تحت عنوان "مرکز بینالمللی تحقیقات اکوسیستم کاسپین" ضروری بوده است.
از جمله اهداف تاسیس این مرکز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- جمع‌آوری و ایجاد بانک داده‌های اقلیمی، هیدرولوژیکی و اکولوژیکی به‌عنوان شاخص در منطقه کاسپین
- پایش، مطالعه و ارزیابی فراسنجه‌های اقلیمی، هیدرولوژیکی و اکولوژیکی
- انجام و پشتبانی پژوهش‌های بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای مورد نیاز به منظور ارتقاء دانش فنی و توسعه فناوری‌های مرتبط با تغییر اقلیم، منابع آب، اکولوژی، تنوع زیستی و محیط زیست
- انجام طرحهای مشترک با موسسات تحقیقاتی، دانشگاهی و بین المللی در حوزه‌های مذکور
- برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه مدت، کنفرانس‌ها، سمینارها و همایش‌ها در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین المللی منطبق با اهداف مرکز
گروه‌های پژوهشی
چهار گروه پژوهشی به شرح زیر برای این مرکز در نظر گرفته شده است:
- گروه پژوهشی تغییر اقلیم
- گروه پژوهشی اکولوژی اکوسیستم‌های خاکی
- گروه پژوهشی مدیریت کمی و کیفی منابع آب
- گروه پژوهشی محیط زیست
